EI NOVELLE AV GAUTE M. SORTLAND

Noko nytt skal stiga fram

Det var ikkje vanskeleg å finne noko. Metall, porselen, verktøy, glas. Det vanskelege var å finne noko av verdi. Rote rundt i oska. Det var utmattande. Eg løfta augo og såg på den mørkegrå himmelen. Ein plass bak der måtte sola vere. Kor mange år ville det ta før oska la seg og sola braut igjennom? For lang tid antakeleg. Og eg som hadde trudd eg var litt betre budd. At eg var ein som ville klare meg. At eg var sterkare. Men dette var verre enn alle postapokalyptiske filmar og bøker eg hadde sett og lese, til saman. For det var ekte. Det hadde lukt, smak, og det gav seg ikkje. Eg sovna og vakna i det same elendet. Gjekk rundt i oska på leiting etter, ja, kva då? Mat. Vatn. Spor av liv. Noko som kunne sikre framtida og gi meining. 

Eg var ikkje svolten, men kjende meg tom for krefter. Kor mange timar som hadde gått sidan førre måltid, visste eg ikkje. Himmelen var dekt av eit oskeslør, og det var uråd å seie kor sola stod. Eg hadde nødkjekspakken i lomma, men torde ikkje ta munnbindet av her ute. Eg sette spaden i oska og løfta vekk ein bjelke frå ruinane. Han knakk og gjekk i oppløysing. Pulverisert. Desse husa hadde kjellar. Det var difor me brukte tid på dei. Løfta vekk bygningsdelar, bad bøna for brende menneske: – Velsigne deg, menneske. Nokre gonger fann me ei bu med hermetikk i dei kjellarane som ikkje var totalt utbrende. 

Eg såg ned i kjellaren, som berre var eit tomt oskefylt skal. Ingenting her. Enkelte stader måtte temperaturen ha vore heilt ekstrem. Eg gjekk over til andre sida av vegen, der Leif Arne stod og jobba på ei anna branntomt. Han hadde ikkje sett meg. Eg stod litt og såg kor hjelpelaust han arbeidde. Alle løfta såg tunge og klumsete ut, og det såg ikkje ut til at han visste kor han skulle sette frå seg det han nettopp hadde løfta opp. Armane hans skalv, og det hjelpte ikkje at han måtte lene seg til den provisoriske krykka. Han kunne vel heller halde seg inne når han likevel ikkje gjorde nytte for seg ute. 

– Leif Arne, eg drar tilbake. Må ha mat. Han snudde seg mot meg og gjorde teikn til at eg skulle vente på han. Ja vel. Då måtte eg gå i hans tempo heile vegen tilbake. Krykka sette seg fast berre ein gong, og me begynte å gå. Eg merka at han gjekk så raskt og masete han klarte, for å ikkje sakke tempoet. Det irriterte meg. 

– Me må komme oss vekk frå byen før matlageret blir tomt, sa eg. 

– Ja. Men så er det denne foten min, veit du. Han tok til å hoste bak skjerfet. 

– Eg veit det. Men her er snart alt forureina. Det må vere plassar lenger inn i landet der grunnvatnet ikkje er heilt øydelagt. 

– Me får vel tru det. 

– Mistar du håpet, eller? spurde eg. 

– Ja. Og så er eg så dårleg i magen. Eg vil helst bli igjen i bunkeren, må eg innrømme, men eg tør ikkje vere heilt åleine. 

– Me får halde saman, som avtalt. Same kva. Det er alt me har, sa eg. 

Eg måtte heile tida konsentrere meg for å gå riktig i alt det svarte og grå. Enkelte stader såg ein heller ikkje forskjellen på kva som hadde vore veg og hus. Men landskapet under alt som menneska hadde skapt, det var det same. Små dalsøkk, høgdedrag og det at heile byen liksom halla nedover mot sjøen og sundet. I aust fanst det framleis høge fjell, rekna eg med, men sikta var så dårleg at eg ikkje hadde sett dei sidan den katastrofale dagen. 

Det var berre eg som var sterk nok til å opne og lukke døra til bunkeren nå, og då det var gjort og eg hadde tatt munnbindet av meg og hengt det på knaggen, la eg meg rett ned på madrassen. Leif Arne låg allereie med andletet ned i puta si og pusta tungt. Det tok på lungene. Kassen me brukte som bord, stod mellom madrassane. Eg tende batterilykta som stod på han, og lukka augo. Forsøkte å ikkje tenke noko. 

Etter å ha fått pusten igjen sette me oss opp og åt dagsrasjonen vår med dei to tørre knekkebrøda og den eine søte kjeksen og drakk dei to desilitrane med vatn. Me åt taust. Leif Arne fiska flaska med Antibac opp frå ei av dei djupe jakkelommene og klemde ein sprut inn i munnen. Han klarte ikkje la vere å skjere grimasar. Han klarte aldri det. Spritlukta slo imot meg. Han klemde raskt eit par sprutar til i kjeften og la seg tilbake på madrassen i fosterstilling. Magekrampane kunne vere fæle. 

– Du veit, Leif Arne. Det er rart at dei gamle historiene stemde. At ragnarok eller harmageddon blei noko av. Jordskjelv. Øydeleggande brannar. Eksplosjonar. Akkurat som i sogene. 

– Ja, det veit vel du, som er lektor og alt, sa Leif Arne og stønna lågt. Eg var ikkje sikker på om det var ei form for bitterheit i stemma, eller om det berre var smertene. – Eg er så lei av deg, Leif Arne! sa eg i eit forsøk på å lette på stemninga. Leif Arne lo. Spriten hadde vel begynt å verke alt. 

– Men det fine med desse historiene er jo det som kjem etterpå. At eit nytt land, noko nytt og betre, skal stige fram frå oske og ruinar. Kva trur du om det? Det er jo nokså håpefullt? 

– Du er klar over at du har sagt dette før? spurde Leif Arne. 

– Har eg det? sa eg.

– Ja, men du var vel for full. Du sa også at i desse historiene skulle den nye verda folkast av to nye menneske som hadde overlevd katastrofen. Men det kan jo for faen ikkje vere oss? To mannfolk!

 – Nei. 

– Og trur du i det heile tatt på Gud, då? Skal du tru på dei historiene der, så må du vel tru på Gud? sa Leif Arne. 

– Ja, ein må kanskje det. 

– Og gjer du det nå plutseleg? 

– Nei. Men eg trur på historiene. Eller eg veit ikkje kva eg trur på lenger. Eg trur ikkje eg visste det heilt før heller. Det skulle liksom ikkje så mykje til for å vippe meg i eine eller andre retninga. 

– Nå har det jo skjedd. Alt er utsletta, så vidt me veit, då, stønna Leif Arne og sette seg opp. Han heldt seg til magen og spruta ein ny sprut med seig Antibac i kjeften. Eg tok flaska og spruta eit tjukt geléaktig lag på toppen av ein sjokoladekjeks og stakk han i munnen. Eg togg medan eg forsøkte å ikkje puste gjennom nasen. Smaken var intenst vond. Den søte kjeksen og den brennande bitre spriten minte meg på eit vis om når ein kjem inn på eit toalett der nokon har forsøkt å dekke over lukta av avføring med sterk parfyme. Ikkje eingong det kom eg nokon gong til å få oppleve igjen. 

– Er det eit gudsbevis eller akkurat det motsette me har fått oppleve? – Gudsbevis, stønna Leif Arne og feis lenge. 

– Det må finnast andre overlevande ein plass. Det må det! 

Eg tok ein rein sprut rett frå flaska, sløkte lykta og la meg tilbake på puta for å vente på magekrampane og draumane. 

Helst ville eg drøyme om det motsette av dette. Eg hadde vore birøktar. Det var det motsette. Og draumen eg helst heldt fatt i. Eg hadde også vore far. Det var også det motsette, men det var vanskelegare å tenke på. Det måtte eg skyve lengst mogleg unna. Det rommet måtte eg berre stenge av så lenge som mogleg. Ein plass ute i ruinane var restane av familien min. I ein utbrend bil mellom idrettsplassen og bustadfeltet kanskje? I nærleiken av butikken? Nei! Biene om våren. Når alt var roleg og påskesola varma. Medan seljetrea blømde og alt var i emning. Ikkje alltid, men nokre gonger klarte eg å mane det fram. Med augo lukka såg eg føre meg solflekkar som dansa på bikubane, og bilen som stod med bagasjeluka open like ved. På røykpustaren som stod på bakken og gav frå seg kvit-grå røyk. Ein røyk som kvervla, steig og løyste seg opp lenge før han nådde den blå himmelen der oppe over trea. Over oska fanst framleis denne sola. Ville støvet legge seg ein gong? Lyset mellom blada. Biene som summa roleg og ikkje ensa at eg hadde tatt taket av huset deira. Dei flaug tungt og fullasta. Lysegult pollen. Lukta av fersk honning, nesten like kraftig som kunstig bananlukt. Det måtte vere seljehonning med litt løvetann i, kanskje? Ein av ungane hadde tatt på seg birøktardrakta og kom opp bakken. Vinka mot meg. Kven av dei var det bak sløret? Berre eg fekk eit glimt nå. Eg måtte fokusere. I mørkeret høyrde eg Leif Arne ta seg ein sprut til og klage lågt. 

Det var ein ettermiddag for tre veker sidan, og eg var åleine heime. Den siste ettermiddagen. Eg stod i garasjen og fylte eit lass søppel i tilhengaren då eg såg Leif Arne komme gåande oppover gata. Smilande og nøgd med seg sjølv.Og eg tenkte berre: Å faen! Det der gidd eg ikkje. Og eg tenkte vidare at er det ein gong eg skal bruke bunkeren, så er det nå. Så eg gjekk innover i garasjen, opna den armerte døra og lukka ho bak meg. Nesten heilt lydlaust. Så stod eg der inne eit minutt eller to i mørkeret og såg føre meg det lange andletet til Leif Arne. Førre gongen me hadde treft kvarandre, hadde han klart å henge meg ut i plenum på FAUmøtet på skulen der ungane våre gjekk. På grunn av ein skrivefeil! Og på grunn av at eg var lærar og ikkje burde skrive feil. Han var ein skit, og eg tenkte på kor skuffa han ville bli når han nå ikkje kunne audmjuke meg igjen. Antakeleg var han kommen med møtereferatet for å spørje meg kvifor eg ikkje hadde komme på FAU-møtet dagen før. Kanskje han ville spørje meg om eg kunne lese korrektur? Det ville vore likt han. Eg lo der inne i bunkeren. Det var lenge sidan eg hadde gøymt meg for nokon. Iallfall for ein vaksen. Og så kom det eit enormt drønn og ei skaking som fekk alt til å riste. Utan å tenke opna eg døra og storma ut av garasjen, der eg såg røyk i horisonten og forstod at det hadde skjedd, det me så lenge hadde frykta, og at det stod om sekund. Eg registrerte at fleire av nabohusa hadde rasa saman, og snudde meg mot mitt eige hus og såg at grunnmuren hadde svikta og stova hadde rasa ut i gata. Eg høyrde brøl og rop om hjelp frå fleire hus, og midt i gata låg Leif Arne og skreik. Foten hans låg i ei unaturleg stilling. Men eg hadde budd meg på alt dette. Staten hadde jo bedt oss om å vere klare for det verste, men kven brydde seg? Eg visste at trykkbølgjene som kom etterpå, ville utslette alt, og det einaste eg fekk tak i, var Leif Arne. Og eg tok han i beltet på buksa og drog han etter meg så raskt eg kunne. Kleda skrapa mot asfalten. Han kjempa imot. Skjønte ikkje ein drit. Hovudet hans slo mot tilhengaren, som hadde tippa over i garasjen, men eg drog det eg kunne, og fekk slept han over den armerte terskelen. Stålkanten gjorde nok vondt. Han fekta og skreik i det den første trykkbølgja gav døra fart og slo ho igjen. Uklart tenkte eg på dei som blei grilla der ute, medan nye trykk, eksplosjonar og skakingar fekk meg til å klamre meg til veggen og etter kvart det kalde betonggolvet i eit forsøk på å halde fast. Mine var der ute. Dei hadde ikkje ein sjanse. Eg visste det. Alle dei som hadde bygd seg tilfluktsrom dei siste åra. Bortkasta. Dette hadde komme utan forvarsel, slik enkelte av dei mest pessimistiske hadde vore så redde for. Ingen andre enn meg var i tilfluktsrom då det small. Ingen kunne ha klart å komme seg dit på så kort tid. Dei måtte iallfall ha døydd fort. Det var ei trøyst. Nei, det var inga trøyst. Eg sparka til Leif Arne som låg ved sida av meg på golvet og skreik. – Hald kjeft! Han heldt kjeft, og saman kunne me høyre korleis verda utanfor gjekk til grunne og brann opp. Me forstod det begge to. Lydane og heten inne i bunkeren. At det var over. At det var oss to nå. Det første døgnet låg me berre på golvet. Lytta, gret og let filmen med det me tenkte hadde skjedd med våre kjæraste, gå om og om igjen, utan at me kunne gjere noko med det. 

– Hatar du meg? 

– Nei, svara eg. 

– Du sa du gjorde det. 

– Ja, eg gjorde det. 

– Men ikkje nå lenger? 

– Nei. Det har heldigvis gått over. 

– Kvifor? spurde Leif Arne. 

– Fordi eg ikkje har noko val. 

– Nei. 

– Å hate, til og med mislike, er ein luksus me ikkje har råd til nå. 

– Nei. Berre halde ut saman, sa Leif Arne. 

– Ja. 

– Nå begynner eg å bli litt full. Gjer du? 

– Passeleg. 

– Eg håpar eg får sove snart. Eg ser for meg så mykje fælt. 

– Draumane er verre, sa eg. 

– Eg drøymer ingenting. Det er berre svart, sa Leif Arne og saug i seg det siste av Antibac-flaska. 

– Då er du heldig. 

– Kanskje. Men eg klarar heller ikkje å sjå for meg fine ting. Sånn som deg og biene om våren. Det er berre fæle ting. Eller svart. 

– Har eg fortalt deg om biene? 

– Ja. Hugsar du ikkje det? 

– Eg gjer visst ikkje det. 

Med handa famla eg meg fram og fann ei ny flaske frå golvet. Eg reiv av plastforseglinga, opna flaska og klemde ein dryg klatt ut på tunga og pressa meg til å la han ligge der og løyse seg opp. Spytt og sprit rann nedover kinna og halsen. Det svei. Tårene rann. Eg let dei renne og svelgde unna. 

– Eg skulle ønske eg ikkje hadde fortalt deg om dei, sa eg. 

Leif Arne skifta stilling på madrassen sin. Dei verste krampane var vel over. I mørkeret kjendest det som han låg med augo opne og såg bort på meg. 

– Veit du kva eg saknar? Lyd. Alle typar lyd. Hugsar du lyden av bilar på gata? Ungdom som speler fotball i ein ballbinge? Musikk. 

– Ja. 

– Eg har ikkje tenkt på det før, men kanskje det ikkje finst musikk igjen på jorda? At alt har brunne. Plater, instrument, notar til og med. 

– Me må tru! Det finst andre menneske ein eller annan plass. Kanskje mange. 

– Eg veit ikkje, sa Leif Arne. 

– Veit du kva? Når me ligg slik i mørkeret og snakkar, har eg kjensla av å snakke med meg sjølv. Kan me ikkje tenne lykta litt? 

– Nei. Me må spare. Den som sparar, trur på redning! Me sparar. 

Leif Arne tende lykta. Han sat på madrassen og smilte til meg. Den eine framtanna hans hadde heilt tydeleg mørkna sidan sist eg såg ho. Ho hadde knokke då eg redda han. Ein dag måtte eg vel trekke ho ut. Det var godt eg hadde bra verktøy. 

– Skal eg fortelje ein vits? 

– Helst ikkje, sa eg. 

– Mormora mi er så fin på det at ho skriv fitte med ph! He-he. 

Eg stira i betongtaket og forsøkte å ikkje smile, men kva faen. Betre vitsar hadde eg ikkje tilgang på. Eg lo. Latteren smitta, og me lo ei stund medan me gjentok poenget i vitsen. Til sist døydde låtten ut. Leif Arne blei sittande på senga si og stryke seg over dei hårete armane. Igjen fekk han dette stakkarslege over seg. Noko håplaust. 

– Det underlege er at kvaliteten på vitsen ikkje blir påverka av at det ikkje finst mormødrer i verda lenger. Så vidt me veit iallfall, sa eg. 

– Nei. Det begynte å svimle for meg. Det var svevnen som nærma seg. Eg var heilt utslått. Ein tur til dagen var alt me klarte. Korleis me skulle komme oss innover i landet utan å ha eit tilfluktsrom med luftfilter i, var vanskeleg å tenke seg. Men alternativet var så mykje verre. 

– Me må begynne å gå austover i morgon, sa eg. 

– Nei, eg klarar ikkje, sa Leif Arne. 

– Orkar ikkje. Eg meiner det! 

– Jo, då. Du gjer det. Me hjelper kvarandre. Du får legge deg på pulken innimellom. 

Eg lukka augo og kjende meg heilt bedøvd. Kanskje ville eg ikkje drøyme i natt? Berre sove tungt og godt. Den som hadde hatt pianomusikk nå. Enkle tonar spelte i eit klangfullt rom. Noko anna enn dette. Eit stort, trøystande lydlandskap ein kunne tolke som ein ville. Fylle med dei kjenslene ein hadde. Noko som kunne redde meg frå sorga. – Høyrde du det? 

– Kva då? 

– Der var det igjen, sa Leif Arne. 

– Kva var det? 

– Ein hund! Eg såg han før i dag, men var ikkje sikker på at eg hadde sett riktig. Du høyrde han, du også? 

– Ein hund? sa eg. 

Gjennom luftekanalen høyrde eg eit tynt bjeff og eit langtrekt ul ute i natta. 

– Eg såg spor i oska i går og la ut ein halv kjeks på branntomtene. I dag var kjeksen vekke. Det var spor der også. 

– Men det er jo fantastisk, Leif Arne! – Fantastisk veit eg ikkje. 

– Det var hundane som redda Amundsen på sørpolsekspedisjonen! 

– Ja. 

– Ein hund! 

– Eg la ein kjeks like utanfor her før me gjekk inn. 

– Trur du han har følgt etter oss? spurde eg og reiste meg, gjekk bort til døra og opna. Det var svart ute. Eg slo på hovudlykta og plystra. Lokkande. Det var ikkje verdt å gå ut. Så ustø som eg var, kunne eg trø feil og skade meg. 

Eg tenkte på hunden og kva me kunne gjere med han. Me fekk ta han i eit band og få han med oss. Eller var han kanskje for forkommen? Kor fann han mat og vatn? Antakeleg gjorde han ikkje det. I så fall måtte me nok ta livet av han straks. Nytte det han hadde av kjøt. 

– Du, nå spretter me konjakken! Dette må me feire! Dessutan er det ikkje sikkert me kjem tilbake hit igjen, sa eg og lukka døra. 

Ustøtt gjekk eg bort til hylla med tørrvarene og løfta fram flaska. Lyden av ploppet frå korken høyrdest ut som ein fest i seg sjølv. Eg tømde ein solid klunk i koppane våre og sette meg. 

– Skål! 

– Ah! 

– Eigentleg har eg aldri vore så glad i konjakk. Det var difor eg sette han her i bunkeren, sa eg. Leif Arne såg ikkje eingong opp. Han berre drakk stilt til det var tomt. – Har eg fortalt deg om Ellen og meg? 

Eg svara ikkje på det, men gjorde ei slags armrørsle som fekk han til å halde fram. Eg ville ikkje seie noko meir. Var redd eg hadde begynt å snøvle. 

– Me skulle gå frå kvarandre. Hadde berre ikkje fortalt det til ungane endå. Skulle gjere det dagen etter at det skjedde. Etter tacomiddagen. Huff! Eg hadde sove på gjesterommet eit par månadar allereie. Det var ikkje meir igjen, liksom. Heilt dødt. Iallfall for Ellen. 

Eg lente meg fram og klappa han på skuldra før eg la meg bakover i senga. 

– Eg trur ikkje eg saknar ho mindre for det. Eg var nok ikkje ferdig med ho på same måten som ho var ferdig med meg. Kva er det med meg som irriterer, eller irriterte, folk så mykje? Sånn som du også fortalde! Eg visste ikkje eingong at du mislikte meg. Visste det ikkje. 

– La det fare, Leife-mann. Det betyr ingenting nå. Og nå klarar eg ikkje halde meg vaken lenger. Han svara ikkje på det. På veg inn i søvnen høyrde eg at han opna korken på flaska igjen. Han måtte gjerne drikke, tenkte eg, sleppte taket og let heile den øydelagde verda og alt elendet segle sin eigen sjø. Kva kunne eg vel uansett gjere frå eller til? 

Eg måtte ha drøymt noko, men ikkje vondt. Berre litt tomt og einsamt. I halvsøvnen klarte eg å presse meg tilbake til solflekkane gjennom seljetreet og biene som flaug til og frå. Det måtte vere varmt, men eg kjende det ikkje. Lyset blanda seg saman med andre solflekkar og blei til ein kald vår då ein av ungane var heilt små. Eg hadde han eller ho i armane mine, men klarte ikkje sjå andletet. Det trekte i huset. Nordavinden bles all varmen ut. Eg burde fyrt, men berre byssa og trøysta stilt. Trøysta, song lågt og vogga fram og tilbake. Heldt fram. Heldt fram med det til eg vakna forvirra av ein vond tanke, og sette meg opp i senga og tende lykta. 

Blodet på betonggolvet hadde stort sett størkna. Det laga ein vemmeleg lyd under skoa når eg rørte føtene. Lommekniven låg på golvet. Eg blei sittande og sjå på Leif Arne ei stund. Han smilte bleikt til meg. Det måtte ha vore forferdeleg vondt å stikke seg sjølv med kniven. Det var nesten uforståeleg at det gjekk an. 

– Kva har du gjort? 

– Eg tenkte det var best, men klarte det ikkje. 

– Blør du framleis? 

– Nei. 

Eg tok sekken, fylte han med det eg fekk plass til, og opna døra. Utanfor var alt grått og lukta surt, men kjendest likevel friskare enn inni bunkeren. Var det kanskje ein tanke lysare også? Bak meg høyrde eg Leif Arne le. 

– Nå blir du aldri kvitt meg! Å, eg er så full. 

Hadde det berre letta litt så eg kunne sett havet eller fjella i aust. Eg kom til å tenke på hunden, men såg ikkje spor i oska. Eg såg heller ikkje kjeksen Leif Arne hadde lagt ut, men oska kunne ha blåse over han. Eg forsøkte å plystre. Det let lågt og tørt. Hadde aldri vore nokon stor plystrar. Eg tok på meg maska og begynte å gå, men ombestemte meg og gjekk tilbake. Pulken stod lent mot hylla. Eg vippa han ned, drog madrassen min over på han, dytta pulken hardt inntil feltsenga til Leif Arne, gjekk rundt senga hans og trilla han over på pulken. Han lo som om det var ein leik. Eg kasta teppet mitt over han, saug flaska som låg igjen etter han, tom for sprit og spente draget på meg. Det var vel ikkje ulovleg å etterlate nokon for å døy i ei postapokalyptisk verd, men det var noko med det likevel. Så vanvitig mange var meiningslaust døde allereie. Ein frå eller til betydde alt, kjende eg. Eg drog han over golvet og ut. Leif Arne begynte å skråle på noko som likna songen «Lemon tree». Eg har aldri likt den låten eller folk som likar han. Det var berre ikkje min type folk. 

Ute i oska glei pulken heldigvis litt betre. Eg trekte han rundt hjørnet av bunkeren og ut i det trøysteslause landskapet. Det var spor der. Eg gnei meg i augo og forsøkte å fokusere. Hadde eg berre vore edru nå. Men det kunne ikkje vere tvil. Det var spora etter ein mellomstor hund som gjekk beint austover. Innover i landet. Leif Arne song bak meg. 

– Blir du med og lyser etter krabber! skrålte han. Faen. Postgirobygget nå. Var det berre denne typen musikk som stod igjen etter menneskeætta? Berre desse linjene me hadde lært oss utanåt i jordlivet. Det var ikkje til å tru. 

Eg la meg i selen og drog.