«Krigen testa oss som menneske»

Øystein Orten har skrive fleire bøker med handling frå krigen. No er han klar med ei novellesamling som viser korleis kvardagen var for vanlege folk.

Hei, Øystein, og gratulerer med ny bok! 

Tusen takk!

Kva er det med krigen som gjer at han framleis er viktig å skrive om? Og for folk i dag å lese om?

Eg har jo sagt til meg sjølv mange gonger at no skal eg slutte å skrive om krigen, men eg kjem likevel tilbake til han, og bruker han som bakteppe i mange av bøkene mine. Kanskje er det fordi han så tydeleg sette oss på prøve og stilte oss framfor så viktige val om kva som er rett og gale.

Desse fem åra utgjorde jo på mange måtar eit etisk minefelt. For dei menneska som «valde feil», som vi gjerne seier, vart det fatalt, også for barna deira, sidan det medførte både fordømming og utestenging i mange tiår etterpå. På ei anna side ønskjer eg også å skildre krigen frå nye synsvinklar og nyansere litt meir, utfordre noko av det narrativet vi har vakse opp med. 

Ja, det er ikkje berre store namn som er godt kjende frå historiebøkene vi møter på i denne boka?

Nei, dette er ikkje dei tradisjonelle heltehistoriene. Tanken har vore å skildre vanlege menneske som opptrer litt i utkanten av dei store hendingane, med dei dilemma som dei etter kvart stod overfor. Kva gjer vi når det røyner på? Kva omsyn veg tyngst? I dei fyrste tiåra etter krigen var det kanskje vanleg å framstille både aktørar og handlingar i svart-kvitt, alt etter kva val dei tok. Truleg var det ikkje så enkelt. Helst var det vel mange nyansar i grått.

Samtidig kunne ei kjapp vurdering av ein ny, uoversiktleg situasjon få store konsekvensar. Allereie i 1949 skildra Kåre Holt dei ulike utfalla eitt enkelt val 9. april 1940 kunne få i boka Det store veiskillet. 

Truleg fascinerer krigen oss fordi han testa oss som menneske på så mange måtar. Krigen inneheldt – og inneheld framleis – noko allment og tidlaust som vi kanskje alltid vil kjenne oss att i. Dei fem åra som utgjer ramma i denne boka, har uendeleg mykje vondt i seg, men også noko godt. Det ser ut til at krigen kan forløyse og forsterke både destruktive og positive kjensler og haldningar vi har inne i oss.

Tekstane dine er baserte på historiske hendingar, men samtidig kjennest dei svært aktuelle. Ved å komme nær innpå handlinga blir det lettare for meg som lesar å forstå korleis det kanskje kan vere for folk som lever i krig og som okkuperte rundt i verda i dag. Kva tenkjer du om litteraturen sin funksjon her?

Tekstane mine tek gjerne utgangspunkt i faktiske hendingar frå krigsåra, men vrir og vender litt på dei, og diktar opp alminnelege personar som lever i skuggen av dei. Ofte byrjar skjønnlitteraturen der faktakunnskapen og sakprosaen sluttar. Eg trur fiksjonshistoriene kan hjelpe oss til å forstå menneska som levde i denne tida betre. Eg har i alle fall eit håp om at desse historiene vil bidra til det. 

Måten du har bygd opp boka på, med tekstar i ein slags kronologisk stafett gjennom krigen, samtidig som enkelte menneske går att i fleire tekstar, minner litt om konseptet for kollektivromanen. Kan ein seie at tekstane er puslespelbrikker som saman viser korleis heile landet var og hadde det under krigen?

Ja, eg tenkte faktisk på å kalle det ein roman, for fleire menneske speler ei rolle i andre tekstar enn den dei først dukkar opp i. Ei dagbok som er nemnd i den første teksten kjem til dømes att som ei dagbokside seinare i boka. Kong Haakon dukkar opp fleire stader. Sameleis panserskipet «Eidsvold». Eit kakefat. Ein gullring. Eit flagg. Tekstane bit kvarandre i halen.

Det verkar som du har gjort mykje research. Korleis er det å jobbe i krysninga mellom fakta og fiksjon, og korleis påverkar dei kvarandre i prosessen din?

Under arbeidet med dokumentaren «Himmelen over Shetland. Historier om motstand og eksil 1940–45» (2009) intervjua eg mange som opplevde dramatiske ting under krigen. I tillegg til mange reiser i Noreg drog eg til Shetland, Orknøyane og Skottland, besøkte byane ved kanalkysten i England og grensebygdene i Sverige. Eg fekk møte Normandie-veteranar og snakke med karar frå Shetlandsgjengen, Linge-karar, skyttarar som gjekk med konvoiane til Murmansk, barn av RAF-flygarar o s v. No er nesten alle desse menneska borte. Men det er ein stor rikdom for ein forfattar å ha fått treffe desse. Samtidig er det framleis ting eg ikkje veit og framleis lurer på. Kva følte dei? Kva tenkte dei? Det fekk eg kanskje ikkje alltid vite. Så det er vel her fiksjonen trer inn.  

Du har også eit ganske personleg portrett her også, i ein tekst som skil seg litt ut. Du skriv om din eigen far. Vil du seie noko om dette – kvifor ville du ha han med?

 Ja, det stemmer. Denne teksten er heilt annleis. Og eg var usikker om han burde vere med. Men eg tenkte at også dette var ei viktig historie. Ho viser vegen fram til 9. april for ein heilt alminneleg norsk ungdom. 

Som barn visste eg at far hadde vore soldat under krigen, men til liks med mange som var med i felttoget i Sør-Noreg, snakka han knappast om det. Aller helst ville han vel leggje det bak seg. Det var fyrst då han runda 80, i 1995, fem år før han døydde, at eg tenkte eg burde få han til å fortelje meir samanhengande om det han hadde vore med på. 

Likevel er det viktig å understreke at også det er ein fiksjonstekst. Dei faktiske knaggane rundt sjølve hendingane er reelle nok, men kva han tenkte og trudde, er, som elles i boka, fabuleringar. Det viktigaste poenget med teksten om far er truleg kor tilfeldig ting er. Teksten handlar derfor mykje om oppveksten hans og dei vala han på bakgrunn av sosiale og økonomiske tilhøve vart nøydd til å ta. Det var ein heil serie med mekanismar som førte han fram til artillerikasernen på Akershus. Det var ein sum av tilfeldigheiter som kasta han inn dramatikken i Oslo 9. april 1940 og seinare opp til kampane i Gudbrandsdalen. Så det var ikkje far som oppsøkte krigen – det var krigen som oppsøkte far. 

Denne teksten løftar jo fram spørsmålet om kven som var ansvarlege for at Noreg var så dårleg budde før krigsutbrotet. Ligg det eit stikk av sosial kritikk her?

Det er mogleg. Det er i alle fall rett å seie at den norske beredskapen 9. april var skral. Dei politiske leiarane våre burde vere vakne, og tenkje seg mulege utfall av det som gjekk føre seg nede på kontinentet og i nabolandet Finland, men det var dei ikkje. Sånn sett er kanskje 9. april ein forløpar til 22. juli. Vi trur ikkje at det kan skje, og når det likevel skjer, er vi nesten hjelpelause. Heldigvis fanst det snartenkte og modige menneske både den gongen og seinare, som gjorde store offer og tok stor risiko og for å hjelpe til og kjempe mot dævelskapen. Dette har kanskje ikkje komme godt nok fram i «den norske forteljinga». Så kanskje kan desse tekstane rokke litt ved sanningane kring krig, terror, beredskap og leiarar, samtidig som dei kastar lys over lagnaden til alle dei menneska som vart merkte av dette.