Om gleda over å vere i augneblinken, sjølv med ein båtradio til hovud
Korleis blir livet om hovudet ditt plutseleg blir erstatta av ein båtradio? Dette er noko av det Mads Rage undersøkjer i sin nyaste roman, Tre vener og ein dum ting.
Hei, Mads, og gratulerer med ny bok! Korleis vil du sjølv beskrive romanen?
Det er mange måtar å beskrive han på. Eg kan jo byrje med å fortelje at eg snakka med Leif Høghaug om boka hans, Kælven, som eg siterer frå i byrjinga av Tre vener og ein dum ting. Då han skreiv henne, sa han at han hadde tenkt: «No skal eg berre vere heilt dum i hovudet!»
Det høyrest kanskje flåsete ut, men eg bestemte meg for å prøve å jobbe med same innstilling. Eg ville det skulle vere morosamt, sjølv om det nok er humor som kanskje ikkje vil treffe så breitt, men som eg synest er artig.
For å beskrive boka: Det er jo ei crazy historie, som agenten min sa. Meininga er i alle fall at det skal handle om identitet og oppvekst, og motsetninga mellom å bli vaksen og å behalde dei barnlege gledene. Lykkehorisonten blir ein heilt annan når ein blir vaksen. Som barn er du så veldig i augneblinken, men som vaksen ligg det ei anna forventning om planlegging og at ein heile tida skal tenkje på konsekvensar. Desse tre som er med i denne romanen, vil ikkje gripe den vaksenplanlegginga, dei er livsnytarar på ein ganske barnsleg måte. Eg prøver å granske dynamikken i vennskapen, og ser på tema som skuld og forsoning.
Kan du fortelje litt om prosessen frå idé til ferdig bok?
Eg hadde som sagt lese boka til Høghaug og fann ein slags energi der, sjølv om han jo skriv på dialekt og med teiknsetjing, så var det noko med kjensla i den teksten som var inspirerande. I tillegg las eg ei setning feil i boka hans. Då eg forstod at eg hadde lese noko anna inn i setninga enn det som stod der, byrja eg å leike med tanken på kva som hadde skjedd dersom det hadde snudd slik eg først trudde.
Då eg gjekk i gang med å skrive, fann eg ein tone som bar den energien eg ville ha inn, det var utruleg artig. På den tida hadde eg to eller tre prosjekt eg skreiv på samtidig, så eg sende redaktøren min, Maren Ingeborg, byrjinga på to idear. Dei var på 30–40 sider kvar, og sjølv om denne her var favoritten min, sa eg ingenting om det til henne. Heldigvis likte ho også denne ideen best. Dette var mot slutten av fjoråret, og så hadde eg eit par månader pause før eg for alvor byrja å skrive på dette manuset, og då gjekk det veldig fort.
Eg har lese ein del om filmdramaturgi, bøker om korleis du skriv gode manus for film, og ser jo at det ligg ei historie i denne boka som er nokså klassisk, men eg er mest oppteken av forma og humoren, drivet i historia.
Lykkehorisonten blir ein heilt annan når ein blir vaksen. Som barn er du så veldig i augneblinken, men som vaksen ligg det ei anna forventning om planlegging og at ein heile tida skal tenkje på konsekvensar.
Kor kom ideen med å ikkje ha med teiknsetjing frå? Det er, så vidt eg kan sjå, ikkje eit einaste komma eller punktum i heile boka?
Det har du rett i. Denne forma kom litt ut av innhaldet. Hovudpersonen blir forandra på ein mekanisk måte, og for å få fram det at han har eit ustanseleg tanke- og pratekøyr, innsåg eg at eg måtte vere kompromisslaus. Teksten må vere slitsamt vedvarande, utan pausar eller opphald. Det er òg noko av grunnen til at eg ikkje ville gi boka avsnitt eller punktum, som jo er to ting som gir lesaren moglegheit til å stoppe og trekkje pusten. Eg opplever at dette grepet gir teksten ein energi som viser kor intenst det heile er for hovudpersonen.
Ja, du tvingar jo lesaren til å ta standpunkt til teksten på ein annan måte, det er umogleg å halde seg nøytral til dette?
Absolutt, og det utfordrar lesaren på ein heilt annan måte, teksten blir meir krevjande å lese. Vi kjenner jo dette frå klassiske tider. Scriptura continua, altså tekst utan mellomrom og teikn, var norm. Slik eg forstår det, var teiknbruk eit medvite val den gongen, eit avvik. Medan det no altså er motsett. Språket vårt har over tid tilpassa seg teiknbruk, og derfor er det annleis å skrive slik på moderne norsk samanlikna med dei antikke språka. Skiljeteikn vart lenge sett på som ei støtte for munnleg framføring. Samstundes opplever eg at det kan vere noko meir munnleg over ein tekst utan teiknsetjing. Og nyare lyrikk, som eigentleg er ein meir munnleg sjanger enn romanen, sløyfar gjerne teiknsetjing. Det er nesten paradoksalt.
Det er ei anna side ved dette grepet, og det er korleis eg må tilpasse alt eg skriv for å passe inn. Når heile romanen går i ein lang straum av ord, stiller det heilt andre krav til presisjonen i språket. Og eg ser jo kva du sikter til, eg skaper meg ei viss fallhøgd med dette valet, men eg meiner det gir teksten ein spesiell energi og kjenner meg trygg på at det var eit godt val for romanen.
Eg er einig med deg der, og så blir eg nysgjerrig på om du tenkjer på lesaren medan du skriv?
Det er vanskeleg å vite om eg tenkjer på lesaren eller ikkje medan eg skriv. Alt som blir skrive, må jo vende seg til nokon. Men eg har i alle fall ikkje tenkt at dette skal vere ei bok som dei som likte den førre boka mi, kjem til å like, til dømes. Eg vil ikkje la forventningar frå lesarar styre det eg gjer. Eg må skrive det eg kan skrive og det eg blir gira på, det som har den største krafta og drivet i seg.
For meg er det interessant å skildre miljø der folk ikkje har mykje utdanning og såkalla viktige jobbar, det er eit vindauge inn i kva som skjer på det grunnleggjande, basale, menneskelege planet.
Eit stort spørsmål, men samtidig eit viktig eit: Kva ønskjer du å få til med skrivinga di?
Eg reflekterte faktisk ein del over det medan eg skreiv og heldt på med teksten. For meg er det interessant å skildre miljø der folk ikkje har mykje utdanning og såkalla viktige jobbar, det er eit vindauge inn i kva som skjer på det grunnleggjande, basale, menneskelege planet. Eg kjem ikkje sjølv frå ein akademikarfamilie og håpar med denne romanen å belyse ein type liv som eg interesserer meg for. Sjølv om det å setje problem under debatt har vore eit kritikaruttalt mål for litteraturen, er det mykje meir spennande for meg å gå til delar av samfunnet som ikkje er det vi ser mest av i kulturen elles. Så kort fortalt vil eg undersøkje livet og vise fram ulike erfaringar med det.
Dystopiske forteljingar gir ofte gode bilete på det: Når alt anna er skrella vekk, kva bli viktig då? Kva slags historier sit vi att med då? Romanen Riddley Walker, skriven av Russel Hoban, er eit døme på ei bok som er eit førebilete for meg. Der har Storbritannia gått heilt ad undas, heile tilværet har blitt forenkla etter ei atomulykke. Alt er strippa ned, til og med språket er vanskeleg attkjenneleg, med eit element av atomkrig i seg. Det er ei svært god bok, men dette særeigne språket ho er skriven i, gjer boka umogleg å omsetje til norsk.
Fint at du nemnde Riddley Walker, det neste eg skulle spørje deg om, er nemleg kva som inspirerer deg medan du skriv.
Eg les mykje dikt. Solaris korrigert av Øyvind Rimbereid er ein stor inspirasjon, både når det gjeld innhald og form. Eg ser gjerne til folk som jobbar med litt ville idear, Jorge Luis Borges til dømes. Og sjølvsagt Margaret Atwood, José Saramago, Samuel Becket, Franz Kafka og sånne typar. Det varierer eigentleg heile tida kva eg les og kva eg blir inspirert av, og når det gjeld konkrete prosjekt, kan eg også etterpå vere usikker på akkurat kva som tende gneisten som sparka det heile i gang.
Dette å få hovudet erstatta av ein båtradio kan jo vere eit bilete på mange situasjonar i livet der noko utanfor det ein har makt over, formar tilværet. Sånn sett er tematikken kanskje meir universell enn det kan sjå ut som ved første augnekast?
Ja, du er nok inne på noko der, eg har tenkt på det same. Noko eksternt kan snu alt på hovudet, og det er ikkje sikkert erfaringa er så ulik uansett kva som kjem inn og snur tilværet på hovudet.
Dei fleste av oss vil jo ikkje heilt innsjå i kor stor grad vi faktisk ikkje har kontroll over eige liv. Vi ser det jo overalt, at folk strevar etter kontroll over tilværet, hypokondrar som vil kjenne at dei har kontroll over helsa si, til dømes, og tanken om at viss ein berre gjer alt rett, så har ein automatisk rett til å leve til ein blir 100. Ja, no set eg det skikkeleg på spissen her, sjølvsagt, men ei slik haldning aksepterer ikkje at det er moglegheiter for at det tilfeldige gjer slutt på ting. Men det skjer jo faktisk dagleg, med mange menneske.
Og uansett kva som skjer, ser ein jo fort kor prisgitt ein er dei menneska ein har kring seg i ein slik situasjon. Sjølv om det for mange vel er freistande å tru at ein kan klare seg åleine?
I mi førre bok er det jo ein kar som prøver å rømme ut i skogen, han er fast bestemt på å klare seg sjølv. Det er ei utopisk umoglegheit, sjølv om tanken om å kunne klare seg heilt sjølv er forlokkande. Du kan jo sjå på preppe-kulturen, der ein legg opp til ein «alle mot alle»-kultur der kvar og ein skal vise at «eg skal i alle fall klare meg, heilt sjølv». Det er jo svært lite sannsynleg at dei får bruk for all hermetikken sin. Men det gir vel ei kjensle av tryggleik og å høyre til ein litt eksklusiv klubb, då, kjenne at ein er smartare enn «dei andre». Eg trur det eigentleg er det som ligg under her, sjølv om det utetter ser ut som ein praktisk plan for moglege kriser.
Eitt humorprinsipp eg henta frå ei bok om korleis ein skriv filmmanus: «Ingen skal komme til skade i ein komedie.»
Det er mykje humor i Tre vener og ein dum ting. Eg har inntrykk av at mange synest det er vanskeleg å meistre humor i litteraturen, men det ser ut som det går leikande lett for deg?
Det er vanskeleg å bruke humor i litteraturen, men for meg heng det tett saman med skrivemåte. Med nokon skrivestilar kjem humoren heilt av seg sjølv. Andre skrivemåtar igjen kan vere meir stengde for humor, at det blir for tydeleg i teksten at det er det ein prøver på. Dei gongene eg treffer ein skrivemåte som ber humor, så blir det lett.
I starten lo eg mykje av språket deira, det blei eit element av overrasking i banninga og den direkte måten å snakke både om og med kvarandre på. Dei bryt i alle fall med mi forventning, den vesle gjengen der.
Ja, det er jo sånn dei er, og det byggjer heilt klart opp til at teksten kan bere humoren som er naturleg til stades i den vesle gruppa. Alt dette er veldig samansett, og det kan vere vanskeleg å setje fingeren på kva som fungerer og ikkje. Eitt humorprinsipp eg henta frå ei bok om korleis ein skriv filmmanus: «Ingen skal komme til skade i ein komedie.»
Nettopp, så den regelen bryt du like greitt frå aller første setning?
Det er korrekt.
Mads Rage: Tre vener og ein dum ting
God venskap, ei rifle og store mengder heimebrent.
Tre vener skal preika skit og drikka sprit og spela Playstation for alltid, og det skal ingenting få øydeleggja. Men så skjer ein dum ting, nemleg at to av venene greier å skyta hovudet av den tredje og berre med eit naudskrik greier å lappa han saman att ved å ty til det dei har for handa, som er ein gammal båtradio. Dette fungerer fram til det syner seg at dei har gløymt å tenkja på noko viktig, og dermed vert den uheldige ståande fast i ein naustvegg, medan ein av dei andre må leggja ut på ein hasardiøs biltur for å ordna opp, og etter kvart vert venskapen sett på prøve.