«Som jentunge var eg ein løgnar og blei ofte straffa for løgnene mine.»

Kva inspirerer Elena Ferrante? Kven er Ferrante-mannen? Og korleis påverkar pandemien kvinners situasjon? I dette intervjuet svarar Elena Ferrante på spørsmål frå lesarar frå heile verda.

Samanlikna med dei kvinnelege karakterane verkar «ferrantemannen» ganske enkel og monoton. Kan du trekke fram ein mannleg karakter som du meiner er ein meir positiv figur samanlikna med dei andre, eller som du føler deg nærmare?

Enzo. Eg liker menn som på ein diskré måte bruker styrken sin til å hjelpe deg å leve. Eg liker dei som gjer det utan altfor mange ord, utan for mykje smiger, utan å krevje noko tilbake. Eg tenker at når menn går oppriktig inn for å forstå kvinner, syner dei sin høgaste grad av intelligens og evne til å elske. Men det skjer sjeldan. Eg snakkar ikkje her om rå, brutale menn av det slaget ein for tida finn kroppsleggjorde i vulgære, aggressive skikkelsar i sosiale medium eller på tv. Det er meir meiningsfullt å snakke om dei som har ei viss danning, kollegaer på jobb eller studiekameratar. Dei fleste fortset å sjå på oss som yndige vesen som blir verdsette den stunda det er gøy å leike i lag med oss. Eit mindretal har overflatisk sett lært seg formuleringa «venn av kvinner» og ønsker å forklare oss kva vi må gjere for å klare oss, men så fort ein gjer det klart at ein ønsker å gjere det aleine, slår den siviliserte glasuren sprekkar og den utolelege gamle gubben syner seg. Same korleis ein vrir og vender på det, må menn, som tradisjonelt sett har fått oppdra oss, bli oppdratt på ny. Akkurat no stoler eg berre på Enzo, den tolmodige livskameraten til Lila. Sjølvsagt kan det hende at også ein mann av det slaget går lei på eit tidspunkt og forsvinn, men han lèt i alle fall etter seg eit godt minne.

I kva grad kan eit menneske, ifølgje deg, «forlate Napoli» og finne seg sjølv opp på nytt langt frå opphavet sitt eller den «skjebnen» ein har fått utdelt ved fødselen? 

La oss begynne med å seie at å forlate opphavet ikkje er å svike det. Det er derimot nødvendig å reise bort for å godta opphavet og gjere det til grunnlag for utviklinga vår. Om vi berre streifar omkring, forvandlar kroppane våre seg til overfylte depot. Nytt materiale legg seg tungt over det opphavelege, endrar det, blandar seg med det, forvirrar det. Vi har tallause måtar å vere på i verda, somme gonger styrker det identiteten vår, andre gonger blir identiteten svekt fordi vi vik unna. Fødestaden blir alltid verande. Der ligg dei første erfaringane våre, der blei blikket trena opp for første gong, der blei den første førestillings- og uttrykksevna vår utvikla. Jo meir robust vi finn ut at dette grunnlaget er, desto meir varierte er erfaringane vi gjer av andre stader. Napoli hadde ikkje vore den einaste sanne byen min om ikkje eg fort hadde oppdaga, andre stader, og i samanstøytar med andre menneske, at der og berre der sa eg forsiktig «eg» for første gong.       

Korleis har Italia prega deg som forfattar, eller for å vere meir presis: Korleis har staden romanane dine er lagde til, påverka historia og livet til karakterane dine? 

Ein viktig del av erfaringsgrunnlaget mitt har eg herifrå, frå Italia. I dette landet finst det som ligg hjartet mitt nær, først og fremst det språket som eg har brukt sidan eg lærte å snakke, lese og skrive. Som ungjente følte eg eit ubehag overfor røynda mi. Det som lét seg fortelje om, fanst aldri heime hos meg, ikkje utanfor vindauga mine, ikkje i språket mitt eller dialekten, men på andre stader, i England, Frankrike, Russland, USA, Latin-Amerika osv. Eg skreiv eksotiske forteljingar som viska ut dei italienske namna og geografien. For meg var desse namna utolelege, eg var sikker på at dei ville tatt kverken på ei historie før ho i det heile tatt hadde begynt. Den store litteraturen som eg hadde lidenskap for, var ikkje italiensk, eller om han var italiensk, manøvrerte han kløktig utanom det italienske ved byar, menneske, dialektar. Dette var ei barnsleg haldning, som uansett varte til eg var i tjueåra. Då eg endeleg meinte at eg visste nok om litteraturen som eg elska, begynte eg litt etter litt å interessere meg for den litterære tradisjonen i mitt eige land og lærte å bruke dei bøkene som gjorde sterkast inntrykk på meg, som eit slags springbrett til å skrive om det eg fram til då hadde sett på som altfor lokalt, nasjonalt, napolitansk, kvinneleg, altfor mykje mitt til å kunne skildrast. I dag tenker eg at ei historie fungerer når ho fortel om det vi er aleine om å bere på, når ho plasserer seg blant bøker vi har elska, når vi skriv her og no, mot ein bakgrunn vi kjenner godt, og med ferdigheiter vi har oppnådd gjennom å søke ivrig gjennom litteratur frå alle moglege stader og tider. Det same gjeld for romankarakterane. Om dei ikkje blir plasserte i ein knute som strammar og slakkar seg, alt etter situasjonen, eller har eit band dei til fånyttes prøver å slite over, blir dei tomme.

Har dei vaksne for vane å lyge? 

Som jentunge var eg ein løgnar og blei ofte straffa for løgnene mine. Då eg var rundt fjorten, bestemte eg meg, etter mange audmjukingar, for å bli vaksen og ikkje lyge meir. Men litt etter litt oppdaga eg at mens løgnene mine var ein måte å trene opp førestillingsevna på, laug dei vaksne, som var slike motstandarar av løgna, overfor seg sjølve og dei andre på ein så naturleg måte at det verka som løgna var det viktigaste verktøyet dei hadde for å plassere seg sjølve i ein samanheng, få meining, hevde seg overfor den andre, syne seg som ein truverdig rollemodell overfor barna sine. Dette har til ein viss grad gitt stoff til historia om Giovanna.   

Kvifor vender du tilbake til Napoli i din nye roman? Kva er det med denne spesielle staden som stadig fordrar å bli fortald igjen og igjen? Ser du for deg at du kan klare å skrive frå ein annan stad i framtida? Tenker du at det blir lettare eller vanskelegare? 

Ein kan skrive om alle stader. Det viktige er å kjenne dei tvers gjennom, elles står ein i fare for å bli overflatisk. Eg har vore på mange plassar, skribla side på side med notat. Eg har til dømes mange notat om København, og dei kunne eg gjerne ha brukt til ei forteljing, slik eg gjorde med, la oss seie, Torino, som er ein by eg elskar. Men eg føler at dette er stader som ikkje tilhøyrer meg, og når eg skriv om dei, er det for å gjere dei til del av meg. Med Napoli er det annleis. Napoli er allereie ein del av meg og eg av Napoli. Med Napoli må eg ikkje leite etter eit blikk, eg har det frå fødselen av. Det er ein by eg skriv om gong på gong for at eg skal sjå han, og meg sjølv, og for at han skal sjå meg stadig klarare.    

For Lila og Elena er lesinga av boka Småfrøkner viktig. Kva (andre) litterære karakterar har fascinert og prega deg djupt i oppveksten?

Skal eg svare på det, må eg sette opp ei lang liste som sikkert er kjedeleg. La oss heller seie at eg slukte romanar der dei kvinnelege karakterane hadde tragiske liv i ei urettvis og brutal verd. Dei braut ekteskapet, og andre band, dei såg skrømt. Då eg var mellom tolv og seksten år, leitte eg grådig etter bøker som hadde eit kvinnenamn i tittelen: Moll Flanders, Jane Eyre, Tess av slekten d’Urberville, Effi Briest, Madame Bovary, Anna Karenina. Men den boka eg las igjen og igjen, og var nærmast trollbunden av, er Stormfulle høgder av Emily Brontë. Enno i dag er dette ein usedvanleg roman fordi han lar gode og dårlege kjensler gli saumlaust inn og ut av kvarandre i skildringa av kjærleik. Catherine er ein romankarakter eg stadig vender tilbake til. Ho er nyttig om ein vil avverje det søtlåtne i dei kvinnelege karakterane når ein skriv.   

Identifiserer du deg med nokon av hovudpersonane i Napolikvartetten eller i den nye romanen din? 

Eg svarer med ein klisjé. Alle karakterane, også dei mannlege, har noko av meg. Dette er strengt tatt alltid nødvendig. Kanskje veit vi ein heil del om kroppane til dei andre, men det einaste indre livet vi eigentleg kjenner, er vårt eige. Det er altså relativt enkelt å lære seg å sjå og fange opp ei tydingsfull fakte, ein grimase, det karakteristiske ved eit ganglag, ein måte å snakke på, eit uttrykksfullt blikk. Å flytte inn i hovudet til ein annan er derimot umogleg. Då risikerer alltid den som skriv, å forenkle som i ei handbok i psykologi, og det er nedslåande. Det einaste vi har, er vårt eige hovud. Derifrå kan vi grave fram litt sanning som kan puste liv i fiksjonen, og det er eit slit. Der inne er det eit høgrøysta virvar som gjennom samanstøytar og forvirring føyer alt til alt. Til sjuande og sist er det indre livet til dei andre alltid det utilstrekkelege litterære resultatet (altfor lineært, samanhengande, logisk) av ei utmattande sjølvransaking som har ein levande fantasi som hjelpar. Men du bad meg om å peike på ein litterær karakter eg identifiserer meg med, og sidan eg har sagt til meg sjølv at eg skal gi så utfyllande svar som mogleg, må eg seie at akkurat no er det eit par sider ved tante Vittoria i Dei vaksnes løgnaktige liv eg liker. Dei er ikkje meg, men eg er utvilsamt stolt av å vere forfattaren hennar.    

Mange av karakterane dine blir dratt mellom kjærleik og vennskap. Kven ville du alltid hatt ved di side, vennen eller elskaren? 

Eg føretrekker ein elskar som har evne til djupt vennskap. Denne koplinga er vanskeleg å forstå når ein er ung, men etter kvart som ein blir eldre, om ein er heldig, opnar denne vegen seg. Eg har alltid likt når ytringar som «min venn» er å finne i gamle tiders kjærleiksbrev. Og tilnamnet «søster», som ein kan finne i riddarlitteraturen, og som held fram i fleire hundreår, har eg aldri oppfatta som eit teikn på ei erotisk svekking, tvert om.   

Mange av hovudpersonane i bøkene dine forlèt fødebyen med det same dei blir vaksne. Korleis påverkar denne avstanden til Napoli måten karakterane utviklar seg på? 

Å reise bort er viktig, men ikkje avgjerande. Lenù drar, Lila forlèt aldri Napoli, men begge utviklar seg og har liv som er fulle av hendingar. Eg føler meg, som eg har sagt før, nærmare vegvala til Elena. Ein må ikkje frykte endringar, det som er annleis, bør ikkje skremme oss. Men eg synest ikkje det er feil å bli verande, det viktige er at eget vårt ikkje blir svekt av å stenge seg inne for alltid på ein stad. Eg liker menneske som klarer å leve eventyrlege liv gjennom å gå frå den eine enden av gata til den andre på fødestaden. Det er slik eg har sett for meg Lila.   

I bøkene dine tar du opp eit viktig spørsmål: kvinnefrigjering gjennom yrkesliv. Kva tenker du om dei eventuelle verknadene koronaviruset har for kvinners situasjon? Trur du at den økonomiske kløfta blir større, at nokre sigrar som allereie er vunne på dette området, blir undergravne? Trur du at dette kan vere eit interessant emne for ein forfattar? 

Eg strever framleis med verknadene av redselen og er forvirra når eg tenker på kor lett det var, på få veker, å forverre dei allereie dårlege tilhøva til dei svakaste på jorda. Eg er ikkje spesielt opptatt av virus. Eg er mest skremd av kor skjørt systemet er, og har derfor vanskar med å forklare meg. Det eg meiner, er at alt brått blei omorganisert. På usedvanleg kort tid hamna lydigheit øvst på verdiskalaen. Og kvinner har fått fleire formaningar enn til vanleg, sidan dei tradisjonelt sett er utpeikte til å sette seg sjølve til side og ta seg av den materielle sida av familiens overleving: livnære, overvake, pleie, lukke inne, lukke seg sjølve inne, og samtidig føle seg skuldige i alt, som om ein fram til då hadde kravd altfor mykje. Innanfor denne konteksten har det tilsynelatande ikkje vore til å unngå at ein har tatt nokre steg bakover, ettersom ein har vore nøydd til å kjempe for dei primære behova: mat, vatn, tak over hovudet, medisin. Ja, eg trur at snarare enn å fortelje om utbreiinga av pandemien burde ein fortelje om korleis den aukande redselen endrar oss og tar brodden av tidlegare høge krav og gjennomtenkte ambisjonar, kort sagt all denne handlingskrafta som går for fullt når det økonomisk-sosial-kulturelle systemet tilsynelatande er solid. Men som sagt, dette må eg tenke meir over. Akkurat no må ein gjere det ein kan for å halde fokus på kvinnespørsmålet. Det er nødvendig at dette ikkje blir opplevd som mindre brennande enn for eksempel vilkåra til afroamerikanarane i USA eller migrasjon på grunn av krig og fattigdom.     

Korleis opplever du det når du høyrer snakk om «kvinneleg skriving»? 

Spørsmålet ditt gir meg ei anledning til å forklare meg utførleg. Det er ingenting gale i å seie «kvinneleg skriving», men ein må vere på vakt. Det finst utvilsamt ein måte å leve på som er kvinneleg, og dermed burde også alle munnlege og skriftlege uttrykk med opphav i den levemåten ha eit utvitydig kvinneleg preg. Dessverre er det ikkje slik. Vi kvinner eig lite av uttrykksmåtane våre. Dei er produkt av ei mannsdominert historie, særleg grammatikken, syntaksen, dei einskilde orda, også ordet «kvinneleg» med sine ulike konnotasjonar. Skjønnlitteratur er sjølvsagt ikkje noko unntak. Kvinners litteratur må altså openbert ta utgangspunkt i den mannlege tradisjonen og arbeide seg vidare derifrå, også når han hevdar seg sjølv med kraft og leiter etter eigne røter, når han gjer foreining av kjønna til sitt emne, i tillegg til seksuelt begjær, som ikkje kan stengast inne i ferdige rammer. Betyr dette at vi er fangar, at det same språket som vi prøver å forklare oss sjølve med, alltid vil skjule oss? Nei. Men vi må forstå at under desse omstenda handlar skriving om stadig å prøve seg fram. Vi må ta innover oss at trass mange framsteg er vi enno ikkje verkeleg synlege, verkeleg høyrlege, verkeleg forståelege. Vi må røre og blande om livserfaringane våre tusen gonger som i ein salat, vi må finne opp overraskande stemmer til menneske og ting. Det handlar kort sagt om å finne den mystiske vegen (eller vegane) som startar med ein sprekk, ei rivne i ei allereie eksisterande form, og la dette føre oss til ei skriving som heller ikkje vi kan føreseie.   

Omsett av Kristin Sørsdal, 12.08.20