Ei

utbrytardronning

ved namn

Leonora

Etterord til Høyreluren av Leonora Carrington

Skrive av Susanne Christensen

Første gongen Leonora tredde inn i kunsthistoria, var det som eit appendiks til den offisielle forteljinga om surrealistane. Ho vart primært betrakta som eit vedheng til Max Ernst, den tyske kunstnaren som ho var kjærast med i 1930- åra, då André Breton og kunstnarvennene hans posisjonerte seg i Paris med ekstatiske manifest. Max møtte ho då han deltok på den første internasjonale utstillinga av surrealistisk kunst i London i 1936. Leonora, denne unge, ville kvinna med mørkt hår som ei vilter man, var i rivande utvikling som kunstnar. Likevel kan ein seie at ho alt hadde funne fram til eit surrealistisk biletspråk, ikkje først og fremst gjennom draumetydinga til Freud eller manifesta til Breton, men inspirert av dei keltiske segnene og mytane som mora, bestemora og barnejenta hadde fortalt henne.

Leonora Carrington (1917–2011) var dotter av den nyrike tekstilprodusenten Harold og kona hans, Marie, og voks opp med sine tre brør i eit stort herskapshus i Lancashire i Nord-England. Som ung var ho eit bøllefrø som vart kasta ut av opptil fleire katolske jenteskular. Frå første stund vigde ho seg til eit antikonformistisk opprør mot allslags dogmatikk og mot forventningane hos foreldra om at ho skulle passe inn i den britiske overklassen. Det å mobilisere fantasi, kunst og kreativ galskap mot det innbitne snobberiet i borgarskapen låg i den lufta ho pusta inn.

Max var 26 år eldre enn henne, men på eigen impuls drog ho etter han til Paris og trassa dermed far sin, som alt var godt i gang med å fordømme kunstnarvennene hennar som perverse, ein tankegang som på denne tida var i ferd med å gjere seg gjeldande i Tyskland. I Paris passar Leonora inn i rolla som muse, men ho lausgjer seg nok ein gong frå å bli definert av andre enn seg sjølv. Dei kvinnelege kunstnarane er der, dei deltek på utstillingane, men i mindre grad i den sjølvmedvitne posisjoneringa som den indre kjernen kring Breton dyrkar. Men snart skal det bli rikeleg med action i livet hennar, kanskje endåtil litt i overkant.

Mot sin vilje blir ho transportert til ein psykiatrisk institusjon i Nord-Spania og gjennomgår der ei ganske brutal sjokkbehandling. Down Below er noko så sjeldsynt som ei førstepersonsforteljing om det å bli innlagd og oppleve eit samanbrot. Først i 1960-åra skriv Sylvia Plath sin roman The Bell Jar. I Down Below legg ikkje Carrington skjul på den grufulle realiteten som ligg bak opplevingane hennar, like fullt er ho også påverka av surrealistane og synet deira på galskapen som ein portal til ei alternativ verd, ei slags magisk forvandling bort frå alle normer. Utbrytardronninga vår kjem seg til Lisboa, der menneskemassar på flukt stimlar saman. Den amerikanske kunstsamlaren Peggy Guggenheim, som no dannar eit par med Max, hjelper kunstnarar over Atlanterhavet og får også sendt ein stor kunstskatt, sjølve essensen av europeisk modernisme, av stad over havet.

Max og kunstskatten får ein prominent plass så vel i Guggenheims liv som i det nye galleriet hennar på Manhattan, The Art of This Century. I New York har Max nostalgiske kjensler for Leonora – det er ikkje vanskeleg å tenke seg kor gale det kan gå med ei filmatisering – men ho dreg vidare til Mexico City, der ho for alvor tek til å utfalde seg som kunstnar in her own right. Her forsvinn ho i første omgang ut av kunsthistoria og inn i mørket. Leonora og dei kvinnelege surrealistane er blitt oppdaga i bølgjer, for eksempel tidleg på 1970-talet som del av feminismen i den perioden. I vår tid har dei på ny ein gyllen augneblink, og sjølv om Carrington døydde i 2011, er ho ei hurtig stigande stjerne.

Sjølv trefte eg henne første gongen i ein liten film om dei kvinnelege surrealistane av den norske filmskaparen Anne Kjersti Bjørn: «Ung, vakker og begavet» (2000), som både inneheld vittige animasjonsparti og dokumentariske delar, blant anna eit intervju med den eldre Leonora. Den gongen var det litteraturen hennar eg vart kjend med, sidan også biletkunsten. I 2016 dukka Leonora brått opp i hovudet mitt igjen i samband med ein stipendsøknad og eit planlagt bokprosjekt. Året etter var eg i Mexico City på Dei dødes dag tidleg i november for å følgje spora etter livet hennar i byen, og i 2019 kom Leonoras reise ut på Forlaget Oktober. Leonora er for meg ei gåve som held fram med å gi, og den positive påverknaden har enno ikkje kulminert.

Akkurat no ser 2022 ut til å bli eit gigantisk Leonora-år! Internasjonalt er fleire utstillingar på trappene; ho og dei kvinnelege surrealistane kjem til å ta av som romrakettar. Med omsyn til Leonora har dette til dels å gjere med dei nesten uhyggeleg visjonære kvalitetane i kunsten hennar. Den boka du no sit med i hendene, handlar faktisk om ein klimakatastrofe som er forårsaka av patriarkalsk arroganse mot kvinner, dyr og planter – ja, mot Gudinna, den ekte, men fortrengde makta på jorda. Enkelte vil påstå at det faktisk er nettopp denne situasjonen vi har hamna i.

Mekanismar i kunsthistoria har også noko med saka å gjere, og lengten etter å fortelje dei velkjende historiene på nye måtar, med nytt fokus. Nokre av dei internasjonale utstillingane som er planlagde, vil sjå på surrealismen som eit globalt uttrykk, i lys av til dømes postkolonial problematikk. Det verkar etter kvart svært gammaldags å komme trekkande med draumetydinga til Freud og meine at surrealismen berre handlar om rom som står i diametral motsetning til det vi kallar røynda.

Ein av fordelane ved overklasseoppveksten til Leonora var at ho kunne snakke flytande fransk før ho slo seg ned i Paris. Dei første bøkene ho gav ut, var små forteljingar på fransk med illustrasjonar av Max Ernst: La maison de la peur (1938) og La dame ovale (1939). Novellene hadde ofte ei lang reise bak seg før dei vart samla i engelskspråklege utgåver. Dei to nemnde er no å finne i ulike samlingar under titlane «The house of fear» og «The oval lady» – andre tekstar er først komne med i utgivingar i anledning 100-årsjubileet for fødselen hennar i 2017. Den mest kjende novella hennar, «The debutante», er basert på hennar eiga oppleving av å bli presentert på overklassens tradisjonelle debutantball for unge kvinner på Buckingham Palace. I novella skifter ho plass med den einaste venninna si, ein hyene frå dyreparken som ligg like ved. Det kan nesten berre gå gale.

Som dei fleste av tekstane hennar har også denne ein gjenkjenneleg, Lewis Carroll-aktig tone av svart humor. Ei anna viktig inspirasjonskjelde for både litteraturen og biletkunsten til Carrington er The White Goddess: A Historical Grammar of Poetic Myth (1948) av den britiske forskaren og forfattaren Robert Graves, som undersøker spenningar mellom eldre matriarkalsk mytologi og nyare patriarkalske religionssystem. Ho var også godt kjend med kabbala, alkymi, zenbuddhisme, trussystema hos aztekarar og mayafolk, gnostisisme og skriftene til psykoanalytikaren Carl Jung.

Det er ikkje noko omfattande litterært oeuvre det her er tale om, men uoppdaga skattar finst stadig der ute; til dømes bør den første romanen hennar, The Stone Door, snarast bli trykt opp på ny, ettersom den berre lèt seg oppdrive via spesialbibliotek. The Stone Door er skriven mot slutten av andre verdskrigen, men vart først publisert på engelsk i 1977. Alle bøkene hennar har ein svært innfløkt publiseringshistorikk, og det gjeld også Høyreluren (eng. The Hearing Trumpet) og Down Below. Høyreluren vart skriven på engelsk i 1950-åra og gjekk sidan tapt. Den vart funnen igjen, og utgitt første gongen på fransk i 1974 av Editions Flammarion med tittelen Le cornet acostique. Det blir sjølvsagt gjenteke overalt at førsteutgåva komut i 1974, og dermed får vi ikkje med oss korleis ein tekst som er skriven i 1950-åra, på mange måtar føregrip ungdomsopprøret i 1968, i denne boka altså eit opprør blant eldre damer på ein pleieheim.

Eldreopprøret, under leiing av vår 92 år gamle, tannlause heltinne Marian Leatherby, fører til omveltingar ved pleieinstitusjonen og ei magisk ferd etter den heilage gralen. Under økokatastrofen, eller det at den fortrengde matriarkalske ordenen vender tilbake, etablerer damene seg i eit underjordisk kollektiv i samkvemmed blant anna varulvar, ulvar og bier. Kort sagt dannar dei ein fellesskap på tvers av artane som representerer den nye ordenen, no som dei patriarkalske hierarkia med den kvitemannen i sentrum er styrta i grus. Ein viktig del av denne framtidsutopien er at den så menn er lagd til i eit magisk vinterland i Sápmi.

Publiseringshistorikken til Down Below er ikkje mindre innfløkt. Teksten vart skriven på engelsk og gjekk sidan tapt. Seinare vart den fortald til ei venninne på fransk og delvis omsett til engelsk. Eit utdrag vart publisert i det New York-baserte, surrealistiske tidsskriftet VVV i 1944. Teksten vart ikkje utgitt i sin heilskap før i 1972, då den kom på engelsk, før ei fransk utgåve følgde året etter. Som den amerikanske litteraturprofessoren Susan Rubin Suleiman konstaterer i sitt verk Subversive Intent: Gender, Politics, and the Avant-Garde (1990), var Carringtons forfattarskap «caught between nationalities, between languages and between generations».

Sant å seie vart eg litt distrahert første gongen eg prøvde å lese Høyreluren. Særleg dersom ein har ein forkjærleik for minimalisme, kan det vere nærmast sjokkerande å rote seg inn i dei ville tekstane til Carrington. Ein skal vere budd på å lese temmeleg vidløftig, eventyrleg litteratur! Ofte byr ikkje det på noko større problem, for Høyreluren er på mange måtar ein hylande morosam, samfunnskritisk screwball comedy sentrert kring ei gruppe opprørske gammaltanter – eller er dei hekser? Like fullt var det nokre av oss som i lang tid fann seg best til rette med såkalla Ritter Sport-litteratur, komprimert kortprosa oppkalla etter eit slagord for den tyske sjokoladen: Kvadratisk. Praktisk. God. Men noko slikt finn du ikkje her!

Det var blant anna den svenske forskaren Anna Watz (ikkje å forveksle med AnnaWertz, ei av dei gamle damene i boka) som opna opp romanen for meg med essayet «Leonora Carrington’s Poetics of Listening», publisert i antologien Modernist Intimacies (Edinburgh University Press, 2021, red. Elsa Högberg). Høyreluren har eit munnleg preg i den forstand at det kan vere ei oppklarande oppleving å lytte til boka, og eg prøvde nettopp det i sommar, då eg lytta til den engelske lydboka.

Når Marian kjem til pleieheimen, går ho omkring og lyttar til dei andre eldre damene som bur der.Teksten får ein polyfon karakter, det blir nesten eit korverk. Det er som om stemmene til dei eldre damene prøver å snakke i fillebitar den patriarkalske forteljinga omkor nyttelause dei er. Snart får den lineære forteljinga seg ein ny knekk når vi tek til å lese historia i historia om den blasfemiske nonna doña Rosalinda.

Slik Watz er inne på, kan ein lese Høyreluren som ein proto-postmoderne roman som peiker fram mot det den franske teoretikaren og forfattaren Hélène Cixous i teksten «Medusas latter» (1976) kallar écriture féminine. Det finst eit slektskap med langt seinare forfattarar somAngela Carter og Kathy Acker. Feministisk omskriving av mytar vart ein litterær strategi som dukka opp på 1970-talet, men då hadde Høyreluren allereie lege på hylla i 20 år.

Watz deler nokre spennande betraktningar kring samanhengen mellom Down Below og Høyreluren. Begge tekstane lèt seg lese som sjølvutforskingsreiser, den eine i biografisk form, den andre som roman. Down Below er prega av angsten for det hypnotiserande legeblikket som stirer på henne medan ho ligg fastspent og blir utsett for sjokkbehandling (auga til dokteren «were tearing my brain apart and I was sinking down into a well…very far…The bottom of that well was the stopping of my mind for all eternity in the essence of utter anguish»). Angsten for legeblikket speglar også angsten for å bli indoktrinert av dogmatiske prestar og ikkje minst dei skremmande nazistane.

I Høyreluren finn Marian og hennar medsamansvorne til slutt fram til ein ny verdsorden der etikken i lytteakta handlar om å gi alle slags vesen ein likestilt rett til å uttrykke seg med si eiga stemme, same kva for menneske, dyr eller plante det er tale om. Det er ein interessant innfallsvinkel, ein av dei mange som er moglege å ty til når ein gir seg i kast med Høyreluren.